Resumo
Nunha oración simple, tén que haber un verbo e pode haber suxeito, obxecto e outros complementos verbais. O verbo, que en amhárico aparece ao final da oración, concorda obrigatoriamente co suxeito (en persoa, número e xénero) e pode levar un sufixo persoal de obxecto.
Orde de palabras na oración
As oracións no amhárico seguen a orde SOV, isto é, comezan no suxeito e rematan no verbo. Entre suxeito e verbo aparecen o obxeto e outros complementos verbais
Suxeito
Semánticamente, o suxeito [S+A] pode caracterizarse como:
- [en oración intransitivas:] unha entidade, persoa ou cousa, que intervén nunha acción ou estado
- [en oracións transitivas:] entre as entidades que interveñen nunha acción, a que toma a iniciativa ou é responsable do proceso (o "Axente")
Formalmante, o suxeito distínguese en amhárico porque:
- aparece en posición inicial se está explicitado
- non leva sufixo de caso
- concorda co verbo en número e persoa e xénero. A conxugación dos verbos usa sufixos (no perfecto) ou prefixos (nos restantes tempos) para concordar co suxeito.
አዳኙ | ትልቅ | አንበሳ | ገደለ | |
addañ-u | tïllïq | anbässa | gäddäll-ä | |
cazador-DEF | grande | león | matar(Perf)-3MascSg | |
"O cazador matou un león grande" |
O suxeito pode atoparse explicitado, mediante un nome como no exemplo anterior ou un pronome. Pero na meirande parte das ocasións non é preciso explicitar o suxeito léxico por expresarse a través da flexión verbal. Por exemplo:
ሰነፍ | ተማሪዎች | ይቀጣል | ||
sänäf | tämari-wočč | yï-qät'-all | ||
preguiceiro | alumno-Plural | 3MascSg-castigar-Imperf | ||
"Castiga [el] os alumnos preguiceiros" |
Obxecto
O obxecto directo das oracións transitivas é, semánticamente, o participante non activo ou afectado polo proceso.
Formalmente, caracterízase en amhárico porque:
- Nomes e pronomes que funcionan como obxecto directo aparecen diante do verbo (e despois do suxeito explicitado)
ዳቦ | በላ |
dabbo | bäll-ä |
pan | comer(Perf)-3MascSg |
"comeu [el] pan" |
- Cando o obxecto está determinado (por un artigo, posesivo ou demostrativo ou por ser nome propio ou pronome) leva o sufixo -ን -n
ዳቦውን | በላ |
dabbo-w-n | bäll-ä |
pan-DEF-OBX | comer(Perf)-3MascSg |
"comeu [el] o pan" |
- Se está dado no contexto estará representado por un sufixo pronominal de obxecto (estes sufixos poden ser opcionais co obxecto nominal determinado)
አየናቸው |
ayyä-n-aččäw |
ver(Perf)-1Pl-3Pl.Obx |
vímolo |
Alternativamente, un pronome independente con -ን pode utilizarse como obxecto enfatizado.
እርሳቸውን | አየን |
ïrsaččäw-n | ayyä-n |
el-OBX | ver(Perf)-1Pl |
vímolo a el |
Transitividade
Nos verbos transitivos pode estar en cuestión qué entidade é o suxeito e cal o obxecto. A maioría dos verbos compórtanse de xeito semellante ao que podemos atopar na meirande parte das linguas europeas. Un exemplo:
ባልዎን | አየሁዋቸው |
bal-wo-n | ayyä-hu-waččäw |
home-seu-OBX | ver(Perf)-1Sg.Sux-3.Obx |
"Vin (eu) o seu home" |
Pero algúns verbos, chamados 'impersoais' (Appleyard 1995: 156-7), que denotan estados físicos ou psicológicos expresan o experimentador dese estado cos sufixos de obxecto, e o estado experimentado como suxeito. Por exemplo (co experimentador en 1ª persoa = sufixo de obxecto ኝ -ñ):
ራበኝ | rabä-ñ | 'teño fame' (lit. 'dame fame' / "*faméame") |
ጠማኝ | t'amma-ñ | 'teño sede' |
ደከመኝ | däkkämä-ñ | 'estou canso' |
አመመኝ | ammämä-ñ | 'estou enfermo' |
ገባኝ | gäbba-ñ | 'entendo' |
ገረመኝ | gärrämä-ñ | 'estou sorprendido' |
ሰለቸኝ | säläččä-ñ | 'estou aburrido' |
ተሰማን | täsämma-ñ | 'síntoo' |
ተረዳኝ | tärädda-ñ | 'decátome' |
Oracións con dobre obxecto
Na mesma oración, pode haber dous complementos obxecto (ambos co sufixo -ን). Nas oracións con dobre obxecto, o de persoa precede ao de cousa:
ሰትወ | ልጁን | ቤቱን | አሳየችው |
set-wa | lïjj-u-n | bet-u-n | assay-äččï-w |
muller-FemSg(=a) | rapaz-MascSg(=o)-OBX | casa-MascSg(=o)-OBX | mostrar(Perf)-3FemSg.Sux-3MascSg.Obx |
= "a muller mostroulle a casa ao rapaz" |
Alternativamente, podemos expresar isto mesmo cun obxecto directo con -ን e un complemento coa preposición ለ lä- 'a':
ሰትወ | ለልጁን | ቤቱን | አሳየችው |
set-wa | lä-lïjj-u | bet-u-n | assay-äččï-w |
muller-DEF.Fem | a-rapaz-DEF.Masc | casa-DEF.Masc-OBX | mostrar(Perf)-3Fem.Sux-3Masc.Obx |
= "a muller mostroulle a casa ao rapaz" |
Outros complementos verbais
Os complementos verbais que non son suxeito nin obxecto van acompañados de preposicións ou postposicións
በሌላ | መንገድ | መጣን |
bä-lela | mängäd | mät't'a-n |
por-outro | camiño | vir(Perf)-1Pl |
"Viñemos por outro camiño" |
Hai algúns casos nos que as preposicións que indican lugar ou tempo poden omitirse, como por exemplo:
ልጆቹ | ተማሪበት | ናቸው |
lïjj-očč-u | tämari-bet | naččäw |
neno-PL-DEF | escola | estar-3Pl |
"Os nenos están [na] escola" |
Referencias adicionais
- Amberber, Mengistu (2009): "Differential Case-marking of Arguments in Amharic", en Malchukov, Andrej & Andrew Spencer (eds.) The Oxford Handbook of Case. Oxford: Oxford University Press, pp. 742-755