A expresión de participantes en cláusulas transitivas e intransitivas.
O guaraní ten, de acordo con Velázquez Castillo (2002) un sistema axentivo ou activo, isto é, onde o relevante son as funcións semánticas axente e paciente, máis que as funcións sintácticas suxeito e obxeto. Quedan restos tamén dun sistema de aliñación xerárquica (ou marcación directa).
Axente e Paciente en forma nominal
Claúsulas transitivas
As cláusulas transitivas teñen dous participante inherentes: un deles é prototipicamente Axente (A), o que fai a acción, e o o outro é prototípicamente Paciente (P), o afectado pola acción ou o resultado da mesma. Se A e P están expresados por medio de nomes ou pronomes en cláusulas transitivas, a orde de constituíntes é AVP, pero pode variar
| Peru | o-hai | petei | kuatiañe’ e |
| Pedro | 3sg-escribir | unha | carta |
“Pedro escribe unha carta"
A orde axuda a distinguir cada función: A (antes do V) - P (despois do V), pero tamén existen marcas no V: prefixos de número e persoa.
Se o paciente é animado pode ir marcado opcionalmente pola posposición locativa -pe
| Toma | oi-nupã | Jose-(pe) |
| Toma | 3sg-pegar | Jose-LOC |
| ‘Tomás pegoulle a Jose’ | ||
Cláusulas intransitivas
Nas cláusulas intransitivas hai un só participante inherente (S), que se está expresado por medio dun nome ou pronome aparece tipicamente antes do verbo (SV), aínda que a posición tamén pode ser variable.
| Che | rú | o-sê |
| Meu | pai | 3sg-saír |
“Meu pai sae”
Prefixos de número e persoa
Existen dúas series de prefixos de número e persoa. O verbo levará un prefixo correspondente a unha das dúas series.
| Persoa/Número | Activo | Inactivo |
| 1 singular | a- | che- |
| 1 inclusivo | ja- | ñane- |
| 1 exclusivo | ro- | ore- |
| 2 singular | re- | ne- |
| 2 plural | pe- | pene- |
| 3 | o- | i-/ij-/iñ- |
Verbos transitivos
Nas cláusulas transitivas, o máis frecuente é que o prefixo de número e persoa sexa da serie Activa, concordando con Axente(A):
| o-hai | petei | kuatiañe’ e |
| 3sg-escribir | unha | carta |
“escribe unha carta"
Pero se o paciente (P) é de primeira ou segunda persoa, o verbo concordará con el, mediante un prefixo da serie Inactiva
| Ha’é | ore-juhu |
| el | 1EXCL-atopar |
“El atópanos”
| Nde-juhu |
| 2SG-atopar |
“Atópate”
Esta preferencia, determinada pola persoa, reflicte restos dun aliñamento xerárquico: 1/2 > 3, que aínda subsiste noutras linguas da familia como o chiriguano.
Verbos intransitivos activos
Os predicados intransitivos de acción toman prefixos da serie activa, identificando o participante único como axente
| o-ú | kuche |
| 3SG-vir | onte |
“Veu onte”
| (Che) | a-guata |
| Eu | 1sg-walk |
| ‘Eu camiño’ | |
Son deste tipo os verbos de acción como jeroky, 'bailar', guata 'camiñar', guah˜e 'chegar'. Tamén verbos de actividade como pupu 'ferver', e verbos de resultado espontáneo como manõ 'morrer'
Verbos intransitivos inactivos
En cambio os predicados estativos toman prefixos da serie inactiva, identificando o participante único como paciente
| (Che) | che-rasy |
| Eu | 1sg-enfermo |
‘Estou enfermo’.
Son deste tipo predicados estativos como rasy 'estar enfermo', vare’a 'ter fame’, kane’õ 'estar canso'. Tamén actividades fisiolóxicas como hu’u ‘tusir’, ras˜e ‘chorar’ ou atı˜a ‘roncar’
Algún verbos activos poden tomar prefixos inactivos para expresar unha actividade habitual ou característica. Compárense:
| a-’yta (activo) | ‘Nado / estou nadando’ |
| che-’yta (inactivo) | ‘son nadador’ |
Atribución
As estruturas atributivas constrúense sen verbo porque non existen verbos copulativos (ser, estar, parecer):
| Pe | mitã | che | memby |
| Este | neno | meu | fillo |
“Este neno é meu fillo”
Neste caso só a orde pode diferenciar o SUX (1ªposición) do PREDICADO non verbal (2ª posición).
A oración anterior inclúese dentro do grupo das copulativas identificativas ou ecuativas, pero tamén existen as copulativas clasificadoras, as cales se forman igualmente coa xustaposición:
| Che | sy | yvate |
| a miña | nai | alta |
"A miña nai é alta"
Pero en xeral, o principal equivalente das oracións atributivas son as predicacións intransitivas inactiva, con predicados de estado, que poden formarse sobre nomes, adxectivos ou adverbios engadíndolles prefixos de número e persoa da serie inactiva:
| Che | sy | i-pora |
| Miña | nai | 3sg-guapa |
“Miña nai é guapa”
Mediante este mesmo procedemento pódese expresar posesión:
| Pe | karai | i-pirapire |
| Ese | señor | 3sg-diñeiro |
“Ese señor ten diñeiro”
Circunstanciais
Para expresar as funcións non centrais (CIND e CCIRC), no guaraní empréganse sufixos / posposicións:
| Jahua | o-muña | kururu | kokué-pe |
| Can | 3sg-perseguir | sapo | campo-en |
“O can persegue o sapo no campo”
| O-se-gua’u | h-oga-gui |
| 3sg-sair-aparencial | súa-casa-de |
“Parece que sae da súa casa”
As posposicións clasifícanse en:
- Monosilábicas: gua / gui “de, do”, pe / me “a, en”, re “por”.
- Polisilábicas: guive “desde”, hagua “para (con verbos)”, guarâ “para” (con substantivos), peve / meve “ata”, ári “sobre”, rire “depois”, rupi / rehe “por”, ndive “con”.
Referencias adicionais
- Velazquez-Castillo, Maura. 2002. Grammatical relations in active systems: The case of guarani. Functions of Language 9, (2): 133-167.