MODALIDADE VERBAL
Existen tres modos en guaraní:
- Indicativo: non marcado
- Imperativo: expresa ordes, mandatos ou instrucións. Engade marcas de modo únicamente nas segundas persoas: o prefixo e- para a 2ª persoa singular, e o prefixo pe- para a 2ª persoa plural.
- Optativo ou desiderativo: expresa o desexo que o evento se realice. A marca morfolóxica deste modo é, en xeral, un prefixo t + vogal, anteposto ás marcas de persoa e número. No cadro seguinte preséntanse tódalas variantes:
| Persoa | Singular | Plural |
|---|---|---|
| 1ª excluínte | t- | to- |
| 1ª incluínte | Ø | ta- |
| 2ª | te- | ta- |
| 3ª | t- | t- |
MODALIDADE PROPOSICIONAL
Este tipo de modalidade indica a actitude do falante no acto verbal. Márcase con sufixos engadidos ao verbo.
Ademáis do significado xeral, en guaraní podemos establecer escalas de modalidade:
Escala do desexo, intención ou piedade do falante con respecto ao enunciado
- -se: desexo que ten o falante de realizar o evento
- -mo: desexo do falante de que o evento se cumpra
- -ga’u/nga’u: desexo do falante de que se cumpra a acción verbal
- -mo’ã: o falante tiña a intención de realizar o evento pero non foi posible
- -anga: expresa piedade
Escala da necesidade ou obrigación
- -va’erã: expresa a obriga de que o evento se realice. Tradicionalmente é considerado un afixo de futuro obrigatorio, pero pode ser considerado como sufixo modal deóntico cando aparece no complexo verbal canda unha marca de pasado.
Escala dos mandatos e rogos: úsanse cando aparece o modo imperativo
- -ke: orde categórica sen posibilidade de réplica.
- -mi: orde moi matizada, suavizada, con afecto.
- -na: máis ca mandato, expresa un consello.
Escala da seguridade e da posibilidade
- -po, -nipo, -pipo: expresan posibilidade ou incertidume sobre a veracidade do enunciado. O falante non se compromete coa veracidade do enunciado que transmite senón que indica que transmite un enunciado suposto ou deducido.
- -ko, niko/ningo, katu: indica que o falante transmite unha mensaxe que non deixa duda.
- -voi: expresa o compromiso persoal do falante con respecto á veracidade da información que transmite.
- -je, -ndaje: indica que o falante non presenciou directamente o enunciado e non pode constatar a veracidade da información que transmite.
- -nunga: indica que o falante non esta seguro da exactitude do enunciado.
- -gua’u: indica que o suxeito finxe o enunciado, polo tanto, a información que transmite non é certa.
Escala da maneira en que se realiza o enunciado
- -rei: indica que a acción se efectúa sen resultado, "de balde".
- -vy, -mi: atenúan a realización do evento, expresan familiaridade (-mi tamén se empregaba no imperativo [ordes ou mandatos]).