Aglutinación
O guaraní, como lingua aglutinante, cumpre as dúas condicións imprescindibles dunha lingua deste tipo: segmentabilidade dos morfemas e invariación. As palabras poden constar de máis dun morfema (polimorfemáticas), pero os límites entre eles distínguense con facilidade. En canto a invariabilidade, cómpre apuntar que soamente se altera por causas fonéticas, como a harmonía nasal: karu "comer", mo-ngaru "facer comer".
Como se pode ver nos seguintes exemplos as palabras do guaraní constan de raíz e afixos (prefixos e sufixos)
Mitã | o-ñe-monde | o-hó-vo | jerokhy-há-pe |
Neno | 3SG-REF-vestir | 3SG-ir-para | bailar-locativo-en |
"O neno vístese para ir ó baile" |
Por este procedemento, a adición de prefixos e sufixos a unha raíz, pódense formar palabras bastante complexas, con morfemas fácilmente distinguibles
ndaguatamo’ãichene | ||||||
nd- | a- | guata | -mo’ã | -i | -che | -ne |
NEG- | 1SG- | camiñar | -FUT NEG | -NEG | - ? | -FUT INCERTO |
"Probablemente non camiñarei / camiñaría" |
ojeguerohoryta | ||||||
'o- | je- | guero- | hory | -ta | ||
3SG- | PASIVA- | APLICATIVA- | agasallar | -FUTURO | ||
"Será agasallado" |
omonembyasyukagui
o- | mo- | ne- | mbyasy- | uka- | gui |
3SG- | CAUS.- | REFL- | lamentar- | CAUS.- | CAUSAL |
"Porque lle fixo lamentarse" |
ndoguataporai
nd- | o- | guata- | pora- | i |
NEG- | 3SG- | camiñar- | ben- | NEG |
"Non camiña ben" |
MORFOLOXÍA DERIVATIVA
En guaraní os principais mecanismos para a formación de palabras son a derivación e a composición, aínda que tamén existen outros coma a incorporación ou a duplicación.
DERIVACIÓN
A derivación consiste na incorporación de afixos ás palabras, afixos que poden cambiar ou non a categoría desa palabra. A maior parte destes afixos son sufixos.
Os afixos que modifican a categoría da palabra conforman un paradigma, xa que so se presentan acompañando a unha raíz, diferéncianse claramente e son monovalentes. No guaraní existen os seguintes afixos:
- -kue (adxectivo-nominal): forma nomes a partir de raíces adxectivas:
- -py/mby, pyre/mbyre: únense a verbos, nomes e adxectivos. Poden cambiar ou non a categoría da base á que se engaden. Cando cambian a categoría soen formar nomes:
- tembi / temi- (verbo-nominal): forma nomes a partir de verbos. É o único prefixo derivativo do guaraní para formar palabras por derivación:
- ha / hara (verbo-nominalizador): forma nomes a partir de verbos. Os significados que pode aportar este tipo de sufixos son o locativo (lugar onde se realiza a acción) e axentivo (persoa que realiza a acción):
- -o (nomino-verbal): forma verbos a partir de nomes, con significado de erradicar, arrancar:
Pero tamén existen afixos que non modifican a categoría da base, compórtanse unicamente como sufixos. Son os seguintes:
- -í/e'ŷ (sufixo privativo): engádese a verbos, nomes e adxectivos:
- -'i, -mi (diminutivos e atenuadores):
- -ty/ndy (colectivos):
- -ve (sufixo negativo):
COMPOSICIÓN
-> Exemplo: akã "cabeza", perõ "pelado" -> akã-perõ "calvo"
INCORPORACIÓN LÉXICA
Unha composición de raíces deste tipo consiste en engadir ao verbo o seu obxecto léxico, de tal forma que este obxecto convértese en parte do complexo verbal. Ocorre o mesmo nos verbos pronominais (predicativos transitivos): a incorporación do OD (so na 1ª e 2ª persoa) utilízase como unha marca de concordancia co obxecto (non de número e persoa). En guaraní, un verbo transitivo pode incorporar o seu obxecto formando un complexo verbal con significado novo. Este novo sentido pode deducirse do significado das partes, pero non ten por qué equivaler á suma delas. O obxecto incorporado sitúase entre os prefixos de concordancia (número e persoa) e a raíz verbal.
-> Exemplo:
Tamén é posible a incorporación cando o obxecto é un sintagma nominal con modificadores:
-> Exemplo:
a- | che po- | hei |
1sg | a miña man- | lavar |
"lavo a miña man"
O complexo verbal resultante é intransitivo. Existe similitude entre os procesos de incorporación do pronome e o do obxecto.
DUPLICACIÓN LÉXICA
-> Exemplo:
Nasalización
En guaraní os procesos morfofonolóxicos de nasalización son moi productivos. Unha sílaba nasal nasaliza as sílabas adxecentes na mesma palabra. Por iso moitos morfemas teñen unha variante nasalizada e outra non nasalizada (por exemplo, o sufixo -pe / -me, 'en')
-> Exemplo:
- óga-pe "na casa"
- ñu-me "no campo"