TEMPO
O sistema temporal do guaraní é de tipo gradual, xa que depende da noción de "proximidade" que modifica os tempos básicos pasado e futuro. A proximidade, sempre con respecto ao momento da enunciación, descomponse en 3 niveis:
- Próximo
- Non afastado
- Remoto
Os procedementos para expresar o tempo soen ser de tipo morfolóxico: sufixos temporais.
Presente
O presente é o tempo non marcado, carece de marcas morfolóxicas que o caractericen. Unicamente incorpora as marcas de concordancia de número e persoa. Exemplo:
Peru | o-hai | peteĩ | kuatiañe'e |
Pedro | 3sg-escribir | unha | carta |
Pasado
O tempo pasado artículase en torno ao concepto de "proximidade", ademáis de engadir significados modalizadores nalgúns casos e incluso aspectuais. A estructuración do pasado quedaría como segue:
Tempo | "Proximidade" | Valor modal | Matiz aspectual | Sufixo |
---|---|---|---|---|
pasado | próximo: moi recente | Ø | Ø | -kuri |
pasado | próximo: subxectivamente recente | Ø | habitual "solía" | -mi |
pasado | non afastado | certeza débil | acción realizada e acabada | -akue |
pasado | non afastado | narrativo ou delegatorio (non compromete ao falante)1 | Ø | -ra'e |
pasado | remoto | verdade (o falante comprométese) | Ø | -va'ekue |
pasado | remoto | narrativo ou delegatorio | Ø | -raka'e2 |
_______
1O pasado indefinido (non afastado) tamén pode expresar outros significados:
- Dúbida: engadindo o morfema -ndaje' ou 'niko-. Exemplo:
- Certeza: co morfema -nipo-. Exemplo:
_______
2 Se se especifica cándo tivo lugar o evento, a marca temporal desaparece. Exemplo:
Cristóbal Colón | o-juhu-raka'e | América |
Cristóbal Colón | 3sg-descubrir-pas. | América |
"Cristóbal Colón descubriu América"
Año 1492 | pe, | Cristóbal Colón | o-juhu | América |
Ano 1492 | en, | Cristóbal Colón | 3sg-descubrir | América |
"No ano 1492 Cristóbal Colón descubriu América"
_______
Futuro
O tempo futuro tamén se estructura dependendo da "proximidade", pero neste caso a idea de modalidade é máis evidente. Esta modalidade relaciónase cos modos de coñecemento ou crenzas (epistémica) e tamén coas obrigas ou necesidades (deóntica).
Os sufixos que indican futuro organízanse do seguinte xeito:
Tempo | "Proximidade" | Valor modal | Matiz aspectual | Sufixo |
---|---|---|---|---|
futuro | moi próximo, inmediato | certeza de realización | Ø | -pota/mbota |
futuro | moi próximo, non inminente | certeza de realización | Ø | -ta |
futuro | +/- afastado, non inminente | sen certeza de realización, non hai compromiso | Ø | -ne |
futuro | afastado | toda certeza de realización e necesidade | Ø | -'arã |
futuro | afastado | obrigatoriedade | Ø | -va'erã |
Polo visto no cadro, parece que a diferencia modal entre certeza e non certeza de realización da acción é máis relevante que o tempo (próximo / non próximo ou afastado).
Combinacións de sufixos
No guaraní é posible a combinación de diferentes sufixos temporais para formar novos tempos. Exemplo:
- futuro + pasado = "futuro perfecto"
Ko | semana | o-u | va-erã | Peru | o-japo-ma-ne-ra'e | h-embiapo |
Esta | semana | 3sg-ir | REL-FUT | Pedro | 3sg-facer-PERF-FUT-PAS | seu- traballo |
"A semana que vén Pedro terá feito o seu traballo"
Outro procedemento para expresar o tempo
O valor temporal tamén pode indicarse substituíndo os sufixos temporais por adverbios temporais. Esta estratexia conleva unha simplificación do sistema verbal do guaraní e débese á influencia do español. Exemplos:
- o-ú kuehe
- o-ú ko'ẽramo
ASPECTO
O guaraní presenta dúas marcas de aspecto:
- Progresivo: -ína
- Iterativo ou frecuentativo: -ikoní
Ademáis destas marcas, o verbo incorpora marcas de concordancia de número e persoa como sufixos que, en realidade, son duplicacións das marcas de suxeito prefixadas. Son as seguintes:
Aspecto progresivo
Persoa | Singular | Plural |
---|---|---|
1ª excluínte | -a-ína | ro-ína |
1ª incluínte | Ø | -a/ja-ína |
2ª | -re-ína | pe-ína |
3ª | -h-ína | h-ína/h-ikuái |
Aspecto frecuentativo ou iterativo:
Persoa | Singular | Plural |
---|---|---|
1ª excluínte | -a-ikoni | ro-ikoni |
1ª incluínte | Ø | ña/ja-ikoni |
2ª | -re-ikoni | pe-ikoni |
3ª | -h-ikoni | h-ikoni |
No uso diario da lingua permítese a simplificación deste sistema empregando como forma única a de 3ª persoa.
Outros sufixos aspectuais
Existen outros sufixos aspectuais sen marca de concordancia. Algúns autores inclúenos entre os modos verbais ou considéranos adverbios modais:
- -va: indica que a acción se realiza habitualmente.
- -pa/mba: expresa perfectividade. Funciona con verbos en pasado ou futuro. Normalmente vai acompañada doutra marca perfectiva, -ma.
- -jevy, -mante, - manterei: son marcas iterativas. Tradúcense. Respectivamente, por “de novo, outra vez”, “con frecuencia” e “moi frecuentemente”.