Exceptuando he, os determinantes en māori, que aparecen obrigatoriamente con nomes comúns, indican o número do nome, a maioría das veces mediante a alternacia de t- para o singular e Ø- para o plural.
Artigos
te / ngā 'definido, specífico' A forma de singular pode usarse como xenérico.
Exemplo:
He | manu | te | kiwi |
---|---|---|---|
INDEF | paxaro | DEF.SG | kiwi |
'Os kiwis son paxaros' 'O kiwi é un paxaro' |
he 'non específico, indefinido' Este determinante ten unha distribución moi limitada. Non se pode usar seguindo unha preposición, normalmente os obxectos directos non específicos van incorporados na frase verbal e as frases nominais con determinate he non poden ser suxeitos. Para o uso predicativo das frases nominais con he ver aquí.
tētahi / ētahi 'específico, indefinido, algún / alguns' Moitas veces pode substituír o determinante he naqueles casos en que he non pode aparecer.
Cadro comparativo dos artigos:
SINGULAR | PLURAL | ESPECÍFICO | DEFINIDO |
he | - | - | |
---|---|---|---|
te | ngā | + | + |
tētahi | ētahi | + | - |
Outros artigos son:
taua / aua 'anafórico, o devandito' Utilízase para indicar que fai referencia a algo mencionado anteriormente. En correlación coa particula posposta anō, tradúcese como 'o mesmo', exemplo i taua wā anō 'ao mesmo tempo'.
A partícula a que é usada a xeito de determinante con pronomes, nomes persoais e nomes de lugar, é denominada habitualmente 'artigo persoal'. Ten unha distribución diferente segundo o tipo de nome e a preposición que anteceda a frase nominal, neste cadro podemos ver a distribución desta partícula:
NOMES PERSOAIS | TOPÓNIMOS | PRONOMES | |
sen preposición | a | a | Ø |
con ki i kei hei | Ø | a | a |
con ko me e rā a o nā nō mā mō | Ø | Ø | Ø |
Demostrativos
PROXIMIDADE | SINGULAR | PLURAL | TRADUCIÓN |
1 PERSOA | tēnei | ēnei | este/esta - estes/estas |
---|---|---|---|
2 PERSOA | tēnā | ēnā | ese/esa - eses/esas |
LONXE DA 1P e 2P | tērā | ērā | aquel/aquela - aqueles/aquelas |
Unha frase nominal con demostrativo (DEM + NOM) é equivalente á unha frase nominal con partícula locativa (nei, nā ou rā) de modificador (ART + NOM + LOC).
Exemplo:
Tēnei | whare | = | Te | whare | nei | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
DEM.SG | casa | DEF.SG | casa | LOC | |||
'Esta casa' |
Cando tēnā / ēnā é repetido adquire a función distributiva.
Exemplo:
I | tēnā | marae, | i | tēnā | marae |
---|---|---|---|---|---|
PREP | DEM.SG | marae | PREP | DEM.SG | marae |
'En cada marae' |
Posesivos
A fómula para xerar determinantes posesivos é a seguinte t- / Ø- (segundo o posuído sexa singular ou plural respectivamente) + ā / o (segundo sexa alienable ou inalienable) + posuidor. Este patrón é a norma cando o posuidor é un pronome, exemplo: t-ō-ku 'meu / miña', ā rātou 'seus / súas (deles ou delas)'. Este patron tamén e válido cando o posuidor non é un pronome. Hai, igual ca nos demostrativos, unha construción equivalente: artigo + posuído + prep. a / o + posuidor, que é a mais usada cando o posuidor non é un pronome.
Exemplos:
Ø-ō-ku | hoa | t-ā | māua | tamaiti | t-ō | Hēmi | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
PL-de-1SG | amigo | SG-de | 2DU.EXCL | neno | SG-de | Hēmi | ||||||
'Os meus amigos' | 'O noso neno' | 'O de Hēmi' | ||||||||||
ou 'as miñas amigas' |
T-ā | te | rangatira | kai | = | Te | kai | a | te | rangatira | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
SG-de | DEF.SG | xefe | comida | DEF.SG | comida | PREP | DEF.SG | xefe | |||
'A comida do xefe' |