A expresión temporal
No palenquero, como xa mencionamos no apartado dedicado o verbo, a expresión formal da categoría tempo faise mediante partículas preverbais ou posverbais. Tres son as nocións temporais básicas:
- Anterioridade ou pasado: márcase coa partícula -ba posposta o verbo
- Simultaneidade: é a forma non marcada, na que a ausencia de morfema, ou morfema cero, sinala a simultaneidade do proceso.
- Posterioridade ou futuro: temos a partícula preverbal tan-. Polo tanto, o morfema tan- preverbal sinala o carácter prospectivo dos procesos próximos ou aleixados no tempo, pero tamén denota a intención de facer algo (modalidade irrealis)
Asimesmo, a partícula que sinala anterioridade, ba-, pode combinarse coas partículas preverbais que sinalan aspecto,(a) ta-, tan-,asé-, taba-, agregando o significado aspectual o morfema de tempo pasado:
kuando | suto | yegá, | ané | a | lungaba | ngaina |
Cando | 1pl | chegar | 3ªpl | PERF | matar PAS | galiña |
«Cando nos chegamos, eles habían matado a galiña» |
O aspecto
O igual que sucede co tempo, no palenquero tamén márcase de forma analítica a constitución temporal interna dos procesos. O sufixo -ba pode acompañar as partículas aspectuais, como xa dixemos, engadindo o significado aspectual respectivo o de pasado
PROGRESIVO | HABITUAL | COMPLETIVO | IRREAL |
TA + VERBO | Á SÉ + VERBO | Á + VERBO | TAN + VERBO |
«estás comendo» | «soes comer» | «comestes» | «comerás ou vas comer» |
A partícula que, deste xeito, sinala aspecto perfectivo cos verbos que denotan accións ou sinalan estado (pesé "parecer, sabé, "saber, polé "poder" ou kelé "querer") é a partícula preverbal á-:
Entonse | tigre | á | teneba | de | to: | á | teneba | yuca |
Logo | tigre | PERF | tiene PAS | prep | todo: | PERF | ten PAS | yuca |
«Logo o tigre tiña de todo: tiña yuca» |
Para marcar o aspecto imperfectivo temos a partícula ta- precedida do verbo en infinitivo, que sinala aspecto imperfectivo en presente é si se engade a partícula de pasado -ba, sinala imperfectivo no pasado:
Kuand' | i | taba | bendé | á | Tubbako |
Cando | 1sg | prog PAS | vender | prep | Turbaco |
«Cando eu estaba vendendo en Turbaco» |