No sistema verbal wolof, as nocións de tempo (isto é, se o proceso é anterior -pasado-, simultáneo -presente-, ou posterior -futuro- ao momento no que falamos) son secundarias con respecto ás de aspecto (isto é, se o desenvolvemento do proceso está ou non completado). O que se indica primariamente nos auxiliares ou 'conxugacións' é aspecto perfectivo ou imperfectivo.
Aspecto perfectivo
As formas básicas da 'conxugación' wolof significan aspecto perfectivo, o que quere dicir que presentan o proceso ou estado como COMPLETO.
Enténdese que un estado está completo mentres ocurre, polo que o aspecto perfectivo cos predicados de estado traducirémolo case sempre por un presente:
Naka | la | sant? | |
Como | AuxL.3sg(el) | apelidarse | |
“Como se chama?” |
En cambio, unha acción non se completa até que culmina e remata, polo que o aspecto perfectivo cos predicados de acción traducirémolo case sempre por un pasado:
Suley | dafa | dem | Pikin | seeti | yaay-am | |
Suley | AuxL.3sg(el) | ir | Pikin | ver | nai-3sg(súa) | |
"Suley foi a Pikin a ver a súa nai" |
Aspecto imperfectivo
O aspecto imperfectivo significa acción inacabada ou incompleta, normalmente por estar aínda en desenvolvemento. Exprésase mediante o morfema -y ou di. Este morfema engádese á palabra que vaia xusto diante do verbo, que adoita ser o auxiliar, pero tamén pode ser o pronome obxecto ou un locativo, entre outras:
Lan | nga-y | def | Ndakaaru? | |
que | AuxL.2sg(ti)-Imperf | facer | Dakar | |
"que estás a facer en Dakar?" |
Futuro
En wolof non existe propiamente tempo futuro, pero obténse o significado de futuro combinando o morfema imperfectivo di- coa 'conxugación' NA (neste caso o auxiliar colócase diante do verbo e non detrás):
Di-ngeen | fa | yàgg? | |
DI(FUT)-2PL(vós) | alí | estar moito tempo ? | |
"Estaredes alí moito tempo? " |
Pasado
Como vemos, o sistema verbal wolof indica máis ben aspecto e non tempo, pero é posible indicar explícitamente o significado "pasado" co morfema -oon , que se engade ao verbo ou ao morfema imperfectivo di (neste caso, dando lugar á forma doon)
Dama | feebar-oon |
AuxD.1sg(=eu) | enfermo-PAS |
"Estiven enfermo" |