A diátese é a relación que se establece entre un predicado e os nominais (suxeito e complementos) que dependen del. As alternancias de diátese permiten modificar o número e natureza dos nominais dependentes dun verbo, por exemplo convertendo un verbo intransitivo en transitivo, ou viceversa. En wolof, as alternancias de diátese exprésanse mediante sufixos verbais derivativos.
Derivación verbal transitivizadora
As diáteses accesivas ou transitivizadoras son aquelas que incrementan o número de participantes centrais. En wolof atopamos dous tipos básicos de diátese accesiva: a diátese aplicativa e a diátese causativa.
Diátese aplicativa
A diátese aplicativa introduce un novo participante na cláusula, a través dun determinado morfema verbal: benefactivo (codifica o receptor), instrumental ou locativo.
A expresión léxica do novo participante pode ir precedida ou non de preposición.
Así, temos os seguintes exemplos, nos que partindo dunha cláusula transitiva (exemplo 1) con dous participantes (A e P), introdúcese un novo partipante: o benefactor ou receptor (exemplo 2), un instrumento (exemplo 3) e un lugar (exemplo 4).
(1) | Faatu | togg | na | jën | wi |
Faatu | cociñar | AUX.NA3Sg | peixe | CL.sg | |
A | P | ||||
"Faatu cociñou peixe" |
(2) | Faatu | togg-al | na | Gàllaay | jën | wi | |
Faatu | cociñar-BEN | AUX.NA 3Sg | Gàllaay | peixe | CL.sg | ||
A | R | P | |||||
"Faatu cociñou o peixe a Gàllaay" |
(3) | Faatu | togg-e | na | jën | wi | (ag) | diwtiir | |
Faatu | cociñar-INSTR | AUX.NA3Sg | peixe | CL.Sg | con | aceite | ||
A | P | INSTR | ||||||
"Faatu cociñou o peixe con aceite" |
(4) | Faatu | togg-e | na | jën | wi | ci | waañ | wi | |
Faatu | cociñar-LOC | AUX.NA3Sg | peixe | CL.Sg | en | cociña | CL.Sg | ||
A | P | LOC | |||||||
"Faatu cociñou o peixe na cociña" |
Diátese causativa
A diátese causativa introduce a través dun morfema verbal un novo participante: o causante. Partindo dunha cláusula transitiva como a do exemplo 1, con A e P, introdúcese un novo participante (causante) que fai que A (causado) faga P:
(5) | Faatu | togg-loo | na | Gàllaay | jën | wi | |
Faatu | togg-CAUS | AUX.NA3Sg | Gàllaay | peixe | CL.Sg | ||
causante | causado | P | |||||
"Faatu fixo que Gàllaay cociñara o peixe" |
Derivación verbal intransitivizadora
As diáteses recesivas ou intransitivizadoras son aquelas que reducen o número de participantes centrais na cláusula.
En wolof hai varios sufixos verbais intransitivizadores: -u, -lu e -e.
O sufixo -u permite que un actante distinto do axente, xeralmente o paciente, non sexa expresado, pronominalizando o predicado:
Mu ngiy | tagg-u | |
AUX NGI3Sg | eloxiar-INTR | |
"El elóxiase (a si mesmo)" |
O sufixo -lu posibilita a omisión do causante:
Dinaa | tagg-lu | Omar |
DI.1Sg | eloxiar-INTR | Omar |
"Eu farei eloxiar a Omar" |
O sufixo -e impide a expresión do paciente ou do receptor (1):
(1) | Nanga-y | sarax-e | suukar | alxames | ju | jot | |
AUX2Sg-IPFV | dar_esmola-INTR | azucre | xoves | REL | obter | ||
"Ti donarás azucre cada xoves" |
Referencias específicas
- Buell, Leston and Mariame Sy (2006). "Affix Ordering in Wolof Applicatives and Causatives". Selected Proceedings of the 35th Annual Conference on African Linguistics: African Languages and Linguistics in Broad Perspectives 2004. Sommerville, MA, Cascadilla Proceedings Project, págs. 214-224. (pdf)