Coordinación
Para a unión de dúas cláusulas utilízanse diferentes conxuncións. Estes elementos coordinadores poden aparecer entre ámbalas dúas cláusulas ou ben ó final. Estes elementos de unión son os seguintes:
k'a te ri' | despois, entón |
rumal ri' | por iso |
ruk' | con |
xuquje' | tamén |
e ma | pero |
x-Ø-yawäj | le | ne' | r-umal | ri | x-Ø-ul | ri | kunanel | chab'ab' | iwir |
COMPL-3s.ABS-enfermar | DEM | bebé | 3s.ERG-COORD | ENF | COMPL-3s.ABS-vir | DEM | médico | noite | onte |
= O bebé enfermou, por iso viu o médico onte á noite |
A ausencia de elemento coordinador entre dúas cláusulas interrogativas é indicador de disxunción:
¿k-Ø-awaj | le | q'eq | Ø | k-Ø-awaj | le | saq? |
COMPL-3s.ABS-querer | DEM | negro | (ou) | COMPL-3s.ABS-querer | DEM | branco |
= Queres o negro ou queres o branco? |
Subordinación
Subordinadas completivas
As cláusulas de complemento en función de suxeito (ou axente) e obxecto (ou paciente) sempre se marcan coa terceira persoa de singular e teñen concordancia cos verbos por medio de afixos específicos.
x-Ø-u-b'ij | a | Ajch'ab' | [chi | x-Ø-war | ri | ali] |
COMPL-3s.ABS-3s.ERG-dicir | CLAS | Ajch'ab' | CPL | COMPL-3s.ABS-durmir | DEM | moza |
= Ajch'ab' dixo [que a moza durmiuse] |
Cláusulas relativas
A diferencia dos adxectivos, que aparecen antecedendo ó nome, as cláusulas de relativo van sempre despois do elemento que modifican. Este substantivo da cláusula relativa que é correferencial ó da principal, omítese na subordinada. Neste tipo de estructuras sintácticas, o uso dun pronome relativo é obligatorio. Cando o elemento modificado pola subordinada relativa ten o papel de paciente na cláusula principal, adóitase colocar en posición de tópico.
x-Ø-mayamob' | le | achï | [le | x-Ø-tzaq | pa | xoq'o'l] |
COMPL-3s.ABS-desmaiarse | DEM | home | PR REL | COMPL-3s.ABS-caer | PREP | lama |
= O home [que se caiu na lama] desmaiouse |
Ri | mam | [ri | x-oj-u-to' | iwir] | x-oj-u-yajo |
DEM | avó | PR REL | COMPL-1p.ABS-3s.ERG-axudar | onte | COMPL-1p.ABS-3s.ERG-rifar |
= O avó [que nos axudou onte] rifounos |
Subordinadas Adverbiais
Este tipo de subordinadas precisan dun elemento subordinador para introducirse na oración complexa. Diferéncianse varios tipos:
Temporais
Introdúcense mediante o subordinador are taq, co significado de 'cando'. A orde destas cláusulas con respecto ó predicado é relativamente libre, sen que isto altere o significado.
[Are taq | k-e-pixab'an | ri | nimaq | winaq] | k-ki-nimaj | tzij | ri | k'ajolab' |
cando | INCOM-3p.ABS-aconsellar | DEM | grande | persoa | INCOM-3p.ERG-respetar | palabra | DEM | mozos |
= [Cando os anciáns aconsellan] os mozos respetan. |
Finais
A cláusula de finalidad introdúcese por medio do substantivo relacional ech, marcado exclusivamente coa terceira persoa singular r:
k-in-b'ek | [rech | xk-ix-uxlanik] |
INCOM-1s.ABS-ir | para | POT-2p.ABS-descansar |
= Voume [para que descansen] |
Causais
Este tipo de cláusulas son introducidas polo substantivo relacional umal precedido do marcador de terceira persoa de singular r. Estas cláusulas poden conter un verbo en forma conxugada ou en infinitivo.
k-e-wa'ik | [rumal | k-e-num | chik] |
INCOM-3p.ABS-comer | porque | INCOM-3p.ABS-fame | PART |
= Comen [porque teñen fame] |
Condicionais
Hai dous tipos: as hipotéticas, que se constrúen introducindo a condición co subordinador we
We | k-a-tz'iloj | aw-ib', | xk-at-u-yaj | ri | nu-nam |
COND | INCOM-2s.ERG-lixo | 2s.ERG-REFL | POT-2s.ABS-3s.ERG-rifar | DEM | 1s.ERG-nai |
= Se te lixas, miña nai vaite rifar |
e as contracertas, é dicir, as que expresan procesos que puideron ser. Constrúense con verbos de aspecto completivo e o ubordinador we neste caso vai acompañado da partícula de irrealidade ta. A consecuencia expresada na outra cláusula inclúe tamén a partícula ta:
We | ta | x-a-tz'iloj | aw-ib' | x-at-u-yaj | ta | ri | nu-nam |
COND | IRR | COMP-2s.ERG-lixo | 2s.ERG-REFL | COMPL-2s.ABS-3s.ERG-rifar | IRR | DEM | 1s.ERG-nai |
= Se te lixaras, a miña nai rifaríache |