Coordinación

Para a unión de dúas cláusulas utilízanse diferentes conxuncións. Estes elementos coordinadores poden aparecer entre ámbalas dúas cláusulas ou ben ó final. Estes elementos de unión son os seguintes:

k'a te ri' despois, entón
rumal ri' por iso
ruk' con
xuquje' tamén
e mapero
x-Ø-yawäjlene'r-umalrix-Ø-ulrikunanelchab'ab'iwir
COMPL-3s.ABS-enfermarDEMbebé3s.ERG-COORDENFCOMPL-3s.ABS-virDEMmédiconoiteonte
= O bebé enfermou, por iso viu o médico onte á noite

A ausencia de elemento coordinador entre dúas cláusulas interrogativas é indicador de disxunción:

¿k-Ø-awajleq'eqØk-Ø-awajlesaq?
COMPL-3s.ABS-quererDEMnegro(ou)COMPL-3s.ABS-quererDEMbranco
= Queres o negro ou queres o branco?

Subordinación

Subordinadas completivas

As cláusulas de complemento en función de suxeito (ou axente) e obxecto (ou paciente) sempre se marcan coa terceira persoa de singular e teñen concordancia cos verbos por medio de afixos específicos.

x-Ø-u-b'ijaAjch'ab'[chix-Ø-warriali]
COMPL-3s.ABS-3s.ERG-dicirCLASAjch'ab'CPLCOMPL-3s.ABS-durmirDEMmoza
= Ajch'ab' dixo [que a moza durmiuse]

Cláusulas relativas

A diferencia dos adxectivos, que aparecen antecedendo ó nome, as cláusulas de relativo van sempre despois do elemento que modifican. Este substantivo da cláusula relativa que é correferencial ó da principal, omítese na subordinada. Neste tipo de estructuras sintácticas, o uso dun pronome relativo é obligatorio. Cando o elemento modificado pola subordinada relativa ten o papel de paciente na cláusula principal, adóitase colocar en posición de tópico.

x-Ø-mayamob'leachï[lex-Ø-tzaqpaxoq'o'l]
COMPL-3s.ABS-desmaiarseDEMhomePR RELCOMPL-3s.ABS-caerPREPlama
= O home [que se caiu na lama] desmaiouse
Rimam[rix-oj-u-to'iwir]x-oj-u-yajo
DEMavóPR RELCOMPL-1p.ABS-3s.ERG-axudaronteCOMPL-1p.ABS-3s.ERG-rifar
= O avó [que nos axudou onte] rifounos

Subordinadas Adverbiais

Este tipo de subordinadas precisan dun elemento subordinador para introducirse na oración complexa. Diferéncianse varios tipos:

Temporais

Introdúcense mediante o subordinador are taq, co significado de 'cando'. A orde destas cláusulas con respecto ó predicado é relativamente libre, sen que isto altere o significado.

[Are taqk-e-pixab'anrinimaqwinaq]k-ki-nimajtzijrik'ajolab'
candoINCOM-3p.ABS-aconsellarDEMgrandepersoaINCOM-3p.ERG-respetarpalabraDEMmozos
= [Cando os anciáns aconsellan] os mozos respetan.
Finais

A cláusula de finalidad introdúcese por medio do substantivo relacional ech, marcado exclusivamente coa terceira persoa singular r:

k-in-b'ek[rechxk-ix-uxlanik]
INCOM-1s.ABS-irparaPOT-2p.ABS-descansar
= Voume [para que descansen]
Causais

Este tipo de cláusulas son introducidas polo substantivo relacional umal precedido do marcador de terceira persoa de singular r. Estas cláusulas poden conter un verbo en forma conxugada ou en infinitivo.

k-e-wa'ik[rumalk-e-numchik]
INCOM-3p.ABS-comerporqueINCOM-3p.ABS-famePART
= Comen [porque teñen fame]
Condicionais

Hai dous tipos: as hipotéticas, que se constrúen introducindo a condición co subordinador we

Wek-a-tz'ilojaw-ib',xk-at-u-yajrinu-nam
CONDINCOM-2s.ERG-lixo2s.ERG-REFLPOT-2s.ABS-3s.ERG-rifarDEM1s.ERG-nai
= Se te lixas, miña nai vaite rifar

e as contracertas, é dicir, as que expresan procesos que puideron ser. Constrúense con verbos de aspecto completivo e o ubordinador we neste caso vai acompañado da partícula de irrealidade ta. A consecuencia expresada na outra cláusula inclúe tamén a partícula ta:

Wetax-a-tz'ilojaw-ib'x-at-u-yajtarinu-nam
CONDIRRCOMP-2s.ERG-lixo2s.ERG-REFLCOMPL-2s.ABS-3s.ERG-rifarIRRDEM1s.ERG-nai
= Se te lixaras, a miña nai rifaríache