Os Numerais
Morfolóxicamente os numerais en k'iche' non se diferencian dos substantivos pois aceptan prefixos posesivos da serie A e os marcadores da serie serie B. Ademáis, aceptan derivación. A súa función na frase é especial, porque pode selo núcleo ou o cuantificador.
Números Cardinais
Os numerais básicos son de cero a dezanove, xa que o sistema de numeración maia é vigesimal, de xeito que se conta de un en un ata vinte, de vinte en vinte ata catrocentos e así sucesivamente. Este sistema vigesimal reflíctese na representación gráfica de puntos e raias das cifras maias1:
Os números do un o dez teñen unha soa raíz e un sufixo -Vb' con vogal diferente segundo se trate dunha cifra par ou impar. As raíces pares levan a vogal central baixa [a] e ó agregar o sufixo aplican desarmonía vocálica: -ïb' ou -ib'. Este tamén é o sufixo do impar tres. As raíces impares teñen vogais redondeadas [o]/[u], agás o nove (b'elejeb', b'olon en protomaia), e ó agregar o sufixo aplican a armonía vocálica duplicando a vogal da raíz.
Raíz | Sufixo | Numeral |
---|---|---|
ka'- | -ib' | ka'ib' = dous |
waq- | -ib' | waqib' = seis |
ox- | -ib' | oxib' = tres |
jo'- | -ob' | jo'ob' = cinco |
wuq- | -ub' | wuqub' = sete |
A partir da decena, os números compóñenese coas raíces do un ó nove maila raíz lajuj (dez).
Raíz | Raíz de dez | Numeral |
---|---|---|
ox- | -lajuj | oxlajuj = trece |
waqxaq- | -lajuj | waqxaqlajuj = dezaoito |
Exemplo de uso en frase nominal
Ri | e | nab'e | oxlajuj | ixoq-ib' |
---|---|---|---|---|
DEM | PRON | ORD | NUM | muller-PL |
= As primeiras trece mulleres |
Derivación dos numerais
A forma básica son os números cardinais e a partir destes pódense dar derivacións como os ordinais, distributivos, comitativos, adverbios de tempo e verbos transitivos.
1. Ordinais
Fórmanse engadindo o prefixo de terceira persoa singular da serie A (u/r-) á raíz, a partires do dous. O primeiro é o único que ten unha forma especial.
Raíz | Prefixo serie A | Ordinal |
---|---|---|
jun | --- | nab'e = primeiro |
kab' | u- | ukab' = segundo |
(j)o' | r- | ro' = quinto |
2. Distributivos
Do un o catro, fórmanse duplicando a raíz, a partires do cinco agrégase o sufixo -(i)taq á raíz.
Raíz | Distributivo |
---|---|
-jun | jujun = de un en un |
kaj- | kajkaj = de catro en catro |
laj- | lajtaq = de dez en dez |
3. Adverbos de tempo
Estos adverbios fórmanse enfadindo un sufixo ós numerais simples ou compostos.
Adverbios de Futuro | Adverbios de Pasado | ||||
Raíz | Sufixo | Adverbio | Base futuro | Sufixo | Adverbio |
---|---|---|---|---|---|
kab'- | -ij | kab'ij = en dous días | kab'ij- | -ir | kab'ijir = fai dous días |
julaj- | -ej | julajej = en once días | julajej- | -er | julajejer = ''fai once días |
4. Comitativo
Son termos que indican compaña e funcionan como pronomes. Fórmanse agregando o sufixo -ichal á raíz numeral.
Raíz | Sufixo | Comitativo |
---|---|---|
kab'- | -ichal | kab'ichal = ambolos dous |
waq- | -ichal | waqichal = xuntos os seis |
Para expresala individualidade utilízase -jujunal, termo que se deriva da raíz numeral un duplicando a raíz e agregando o sufixo -al. Asimesmo, engade o prefixo da serie A para indicar persoa e número.
5. Verbos transitivos
Coas raíces numerais pódense derivar verbos transitivos que teñen que ver con nocións de número ou cantidade como multiplicar, repetir ou comparar. Fórmanse agregando diferentes sufixos: para o significado de multiplicar, engádese -ib'ej e para repetir únese a raíz de medida -mul- ó sufixo -ij.
Raíz | Sufixo | Verbo |
---|---|---|
ka'- | -ib'ej | ka'ib'ej = duplicar |
laj- | -ib'ej | lajib'ej = ''multiplicar dez veces |
ox- | -mul + -ij | oxmulij = repetir tres veces |
kajlaj- | -mul + ij | kajlajmulij = repetir catorce veces |
O verbo transitivo comparar fórmase engadindo o sufixo -aj á palabra junam 'igual, xunto con', que é un termo formado a partires da raíz numeral jun 'un'.
Raíz | Base | Verbo |
---|---|---|
jun >> | junam | junamaj = igualar, comparar |
Medidas
As medidas son indicadores de cantidade con sustantivos de masa e poden ter tamén un papel de pronominalizadores. Van acompañados dun numeral que se escribe ligado se só se trata da raíz e separado se vai na forma completa:
jun | muq' | ixim |
---|---|---|
NUM | puñado | millo |
= Un puñado de millo |
Distínguense varios grupos de termos de medida segundo se refiran a grupos de algo (feixe), partes dun todo (pouco, cacho), partes de accións (pequeño discurso), etc.
sib'alaj | paqal | ri | jum | k'alë'n | si' | pa | tinamit |
---|---|---|---|---|---|---|---|
moi | caro | DEM | NUM | feixe | leña | PREP | vila |
= O feixe de leña está moi caro na vila |
1 Lexis, "Sistema de numeración maya. Continuación". http://sendafonaments.wordpress.com/2008/08/28/el-sistema-de-numeracion-maya-continuacion/