Caracterización Xeral
As linguas maias son de tipo aglutinante. O proceso de derivación é moi productivo nestas linguas, ás raíces ou bases existentes engándeselles os afixos ata un máximo de catro morfemas. No k'iche', os morfemas vanse engadindo ás raíces en forma de prefixos, maioritariamente, pero tamén hai sufixos.
Por motivos fonolóxicos, tanto as raíces coma os afixos poden variar en canto a cantidade da vogal, xa que o patrón fonolóxico do k'iche' só permite vogais longas ó final de palabra, se a esta se lle engade un sujixo, a vogal deixa de ser longa.
As clases de palabras que contan con variación gramatical son os substantivos, os adxectivos e os verbos.
Exemplo nome:
| nutzij |
|---|
| nu-tzij |
| 1S-palabra |
| palabra |
Exemplo adxectivo:
| loq'olaj |
|---|
| loq'o-laj |
| sagrado-SUPL |
| sagradísimo |
Exemplo verbo:
| kwaj |
|---|
| k-w-aj |
| IPFV-1S.ERG-querer |
| quero |
Gráficamente, estes morfemas gramaticais aparecen ligados ás raíces, formando unha soa palabra.
Derivación
Tódalas clases de raíces coas que conta a lingua, excepto as partículas, poden sufrir procesos de derivación. Estas raíces adoitan derivar de forma directa, pero nalgunhas ocasións é preciso formar primeiro unha base, polo xeral agregando unha vogal á raíz.
Os afixos de derivación do k'iche' poden ser substantivizadores, transitivizadores, intransitivizadores, adxectivizadores, adverbios, afectivos e de medida.
No caso dalgúns adverbios locativos o proceso de derivación e gramaticalización é curioso pola base que utilizan: substantivos relacionais que teñen que ver con partes do corpo humano:
| Substantivo | Base relacional | Adverbio |
|---|---|---|
| wachaj= cara | -wach | chi + wach= en fronte de |
| ijaj= costas | -ij | chi + ij= detrás de |
| chi'aj= boca | -chi' | chi + chi'= á beira de |
| wi'aj= cabelo | -wi' | pa + wi'= enriba de |
| tza'maj= nariz | -tza'm | chi + tza'm= na punta de |