Orde de constituíntes da frase
En xeral, o k'iche' ten unha estructura de núcleo-dependente (NUC-DEP): o núcleo vai ó principio e os demáis elementos seguen a este núcleo. Isto ocorre tanto nas frases nominais coma no predicado, no que o verbo é o primeiro elemento. No caso da frase nominal, aparecen os elementos demostrativo, núcleo e modificador necesariamente nesa orde. Vemos esta estructura nos seguintes exemplos:
Frase nominal con relativa como modificador
le | ixpäq | tajin | ki-tzak-uj |
---|---|---|---|
DEM | sapo | PROG | 3PL-buscar-TR |
o sapo que están buscando |
Expresións de posesión
ri | u-kik'el | ri | ixóq |
---|---|---|---|
DEM | 3SG-sangue | DEM | muller |
o sangue da muller |
A diferencia das subordinadas relativas, os adxectivos colócanse sempre precedendo ó nome:
ri | q'anwach | ixïm |
---|---|---|
DEM | amarelo | millo |
O millo amarelo |
Orde de constituíntes da oración
Na oración, o verbo constitúe o primeiro elemento, se non se inclúe na súa estructura un adverbio. Nas cláusulas transitivas, o "obxecto" (o paciente absolutivo) colócase inmediatamente despois do elemento verbal e o "suxeito" (o axente ergativo) iría en posición final, de xeito que o k'iche' tería o seguinte esquema de orde de constituíntes: Verbo-Obxecto-Suxeito (VOS). Aínda que, nesta afirmación habería que puntualizar que no caso desta lingua pode ser máis axeitado falar de Verbo-Paciente-Axente (VPA).
Xe'uchap | ka'ib' | kuk | ri | nimatz'i' |
---|---|---|---|---|
x-e'-u-chap | ka'-ib' | kuk | ri | nim-a-tz'i' |
COMPL-P.3p-A.3s-agarrar | dous-SUF | esquío | DEM | grande-VE-can |
V | O (P) | S (A) | ||
O can grande agarrou dous esquíos |
De todas formas, esta orde non é estricta, de feito a orde varía moito no discurso por diferentes motivos, por exemplo, por cuestións de focalización dalgún dos elementos. Así que atopamos moi frecuentemente estructuras coma a seguinte:
le | ak'al | xe'uk'ama | juntir | le | ratz'iyaq |
---|---|---|---|---|---|
le | ak'al | x-e'-u-k'ama | juntir | le | r-atz'iyaq |
DEM | neno | COMPL-P.3p-A.3s-traer | todo | DEM | 3SG-roupa |
S(A) | V | O(P) | |||
O neno recolle tódala súa roupa |
Asimesmo, coma no verbo está indicado o suxeito mediante morfemas, coma ocorre en moitas linguas, é posible omitilo:
xkil | uwach | jun | nimaläj | b'olaj |
---|---|---|---|---|
x-ø-k-il | u-wach | jun | nima-laj | b'olaj |
COMPL-P.3s-A.3p-ver | 3SG-fronte | DEM | grande-SPRL | tronco |
V | O(P) | |||
Adiante viron un tronco grande |